Ovako je JNA izgradila i uništila najmoćniji podzemni vojni aerodrom u Evropi

Na današnji dan navršava se tačno 25 godina od kada je specijalna inženjerijska jedinica bivše JNA digla u vazduh jednu od najskupljih investicija bivše JNA čija je gradnja trajala skoro 10 godina i koja je predstavljala jedan od građevinskih simbola bivše SFRJ u koji je uloženo 8 milijardi dolara.

Priča o nastanku aerodroma “Željava” krenula je daleke 1954. godine kada je vazduhoplovna vojna delegacija, koju je predvodio tadašnji komandant RV i PVO general Zdenko Ulepič bila u posjeti RV Švedske. Tada je jugoslovenska vojna delegacija posjetila jedan podzemni objekat za smještaj aviona i jednu podzemnu fabriku naoružanja. Tom prilikom sa švedskim stručnjacima je vođen razgovor o izgradnji ovog objekta i njegovoj zaštiti od napada klasičnim i nuklearnim naoružanjem.
Po povratku delegacije odlučeno je da se jedan sličan objekat izgradi u Jugoslaviji. Formirana je komisija 1955. godine koja je imala zadatak da razmotri taktičko tehničke zahtjeve budućeg takvog objekta, i izradi programsku dokumentaciju takve buduće građevine. Za glavnog i vodećeg projektanta u Birou za specijalno projektovanje Građevinske uprave JNA izabran je pukovnik diplomirani inženjer Dragoslav Sobotka.

Pogodna lokacija koja je izabrana kao najbezbjednija nalazila se u blizini Bihaća podno padina planine Plješivice na nadmorskoj visini od 330 metara iznad nivoa mora i na platou dužine 15 i širine 5 km. Tamo je odmah poslata vojna meteorološka stanica koja je pune dvije godine pručavala mirkoklimu. Gradnja objekta je počela 1958 godine. Tokom gradnje raseljena su dva sela: Veliki i Mali Baljevac, djelimično Željava i zaseok Vučjak, a put koji je tuda prolazio je izmješten.

JNA je platila mještanima sve troškove eksproprijacije.

Aerodrom Željava inače je izgrađen na graničnom prostoru između Hrvatske i BiH na visoravni koja je sa jugozapada omeđena planinom Plješivicom (1620 metara), a sa ostalih strana kraškim poljima. Objekat je bio lociran u podnožju planine Plješivice na istočnoj padini ka Bihaću. Na vrhu planine bio je postavljen radar koji je mogao da pokrije pola Balkana.

Podzemni objekat prema planu izgradnje bio je predviđen za smještaj dvije do tri pojačane eskadrile lovačkih aviona, sa prostorijama za komandu, pilote, vazduhoplovno-tehničku službu, vazduhoplovno-tehnička sredstva, municiju, gorivo, tehničku i pijaću vodu. Aerodrom je imao ukupno pet poletno-sletnih staza i četiri ulaza u podzemne objekte. Interesantno je da je tokom izgradnje JNA zahtijevala izgradnju još tri dodatna objekta za smještaj povećanog broja aviona jačine jednog lovačko-avijacijskog puka sastava 3-5 eskadrila i smještaj kompletnog osoblja, za dugotrajni boravak u uslovima klasičnog i nukelarnog rata.

Tokom izgradnje JNA je angažovala i speologe za snimanje špilja i njihovo premošćavanje specijalnim konstrukcijama od armiranog betona. Tri glavne podzemne galerije za smještaj 58 aviona bile su povezane u približnom obliku slova M s tim da je srednji krak bio produžen i u njemu su se nalazile prostorije za pregled i opravku aviona. Ukupna dužina podzemnih tunela iznosila je 3500 metara.

Kompletan objekat dobio je četiri ulaza-izlaza, gdje se srednji koristio za ulaz aviona i ljudstva, a preostala tri koristili su se za izlaz aviona. Razmaci između ulaza-izlaza projektovani su tako da je istovremeno spriječeno uništenje dva ulaza-izlaza. Svi su rulnim stazama povezani bili sa dvije glavne poletno-sletne staze. Sistemom liftova ukopanih duboko u unutrašnjosti dolazilo se do komandnog centra iz koga se rukovodilo letenjem.

Aerodrom je bio izgrađen da primi tada najmoderniji lovac JNA MiG -21 u svim verzijama. Odmah poslije slijetanja aviona, migovi su unutar objekta razmještani elektroakumulatorskim tegljačima, a izavan objekta kretali su se na sopstveni pogon. Startovanje i polietanje direktno iz objekta nije bilo moguće, jer za veliki broj aviona nije postojala mogućnost adekvatne ventilacije.

Inače ulazi u planinu su bili profilisani u obliku čeone projekcije aviona da bi se sveli na najminimalniju mjeru. Predviđeni životni uslovi za neometano korišćenje aerodroma sa potpunom autonomijom iznosili su 30 dana. Objekat je imao i autonomnu vodovodnu i kanalizacionu mrežu, dvije rezervne dizel-električne centrale, jedna od 1000 kVA a druga 625 kVA, skaldišta, goriva, rezervnih dijelova, ubojnih sredstava, porstor za dekontaminaciju aviona, postojali su šahtovi za otpadni vazduh i za izduvne gasove agregata.. Prosotrije unutar objekta bile su povezane sa 56 teških pancirnih vrata. Interesantno je da je za skladište goriva unutar objekta bio primjenjen ”akva sistrem” specijalno testiran u Institutu Jaroslav Černi tj. skaldištenje mlaznog goriva na vodenom jastuku u 5 cilindričnih čeličnih rezervoara svaki kapaciteta po 100 tona goriva.

Objekat je bio zaštićen od napada svih konvencionalnih borbenih sredstava i prizemne nuklearne eksplozije jačine 20kT.

Aerodrom Željeva, koga su piloti inače zvali Bihać, bio je među pilotima poznat i kao Rupa, a u JNA nosio je kodno ime Klek 505. Gradnja je završena 1968. godine kada ga je predsjednik Jugoslavije otvorio i svečano pustio u rad. Razlog duge gradnje nalazio se u nedostatku finansijskih sredstava.

OVAKO JE AERODROM DIGNUT U VAZDUH

Svoj kraj aerodrom je doživio 32 godine od svečanog otvaranja. U subotu rano ujutro 16. maja 1992. godine u 5.20 sati specijalna inženjerijska jedinica JNA u blizini strelišta odjeknula je prva jaka eksplozija, u pet minuta do šest začula se serija eksplozija na pistama i svih pet pisti dignuto je u vazduh.

Eksploziv je aktiviran u specijalnim komorama postavljenim tačno na određenim mjestima duž piste, stajanki i drugim vitalnim tačkama aerodroma. Naime, komore za smeštaj eksploziva postojale su još od ranije, kopane su u obliku tunela koji su se koso, a onda vertikalno spuštali u dubinu ispod svake piste. U 6.47 sati začula se jaka eksplozija uz pravu grmljavinu sa kojom su sva četiri ulaza u podzemne hangare bili zarušeni.

Trinaest minuta prije osam sati sam Bihać zatresao se od stravične eksplozije, a sa obronaka Plješivice digao se u vazduh plamen i dim, kao da je u pitanju kataklizma. Postoje neprovjerene priče da je serija eksplozija izazvala tektonski poromećaj kao da je u pitanju zemljotres snage 9 po Merkalijevoj skali, sa ovom posljednjom eksplozijom cijela vazduhoplovna baza je bila onesposobljena. Čuvena vojna baza u kojoj je bio prestiž boraviti, a kamoli raditi je uništena sa 56 tona eksploziva. Jezive detonacije progutale su aerodrom u kome je nekada radilo i boravilo oko 2000 pilota, aviomehaničara, tehničara, vojnika. Jedino nije bila uništena radarska stanica na vrhu Plješivice.

Inače tokom rata sam aerodrom je bio linija razdvajanja između 15. ličkog korpusa i 5. korpusa Armije BiH.